อุปสงฺกมตีติ เอตฺถ ยถา โส ราชา อุปสงฺกมิ, ตํ อาคมนโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มหาปานํ นาม อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา ปานปสุโต หุตฺวา สตฺตาหํ ตทนุรูปปริชนสฺส สุราปิวนํฯ เตนาห ‘‘มหาปานํ นาม ปิวิตฺวา’’ติฯ สาลิถุเสหีติ รตฺตสาลิถุเสหิฯ ฑยฺหมานํ วิย กิปิลฺลิกทํสนชาตาหิ ทุกฺขเวทนาหิฯ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌิํสุ วลฺลภตายฯ อิตฺถิโลโล หิ โส ราชาฯ

ปเวณินฺติ เตสํ สมาทานปเวณิํ พฺรหฺมจริยปพนฺธํฯ ปฏิปาเทนฺตีติ สมฺปาเทนฺติฯ ครุการมฺมณนฺติ ครุกาตพฺพอารมฺมณํ, อวีติกฺกมิตพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ อสฺสาติ รญฺโญฯ จิตฺตํ อโนตรนฺตนฺติ ปสาทวีถิํ อโนตรนฺตํ อนุปคจฺฉนฺตํฯ วิเหเฐตุนฺติ วิพาธิตุํฯ

โลภสฺส อปราปรุปฺปตฺติยา พหุวจนวเสน ‘‘โลภธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปชฺชนฺตีติปิ อตฺโถ เยว, ยสฺมา อุปฺปชฺชมาโน โลภธมฺโม อตฺตโน เหตุปจฺจเย ปริคฺคหาเปนฺโต ชานาเปนฺโต วิย สหติ ปวตฺตตีติฯ อิมเมว กายนฺติ เอตฺถ สมูหตฺเถ เอว กาย-สทฺโท คพฺภาสยาทิฏฺฐาเนสุ อุปฺปชฺชนธมฺมสมูหวิสยตฺตา, อิตเร ปน กายูปลกฺขิตตาย ‘‘กาโย’’ติ เวทิตพฺพาฯ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โฆสิตสุตฺตวณฺณนา

[129] รูปา จ มนาปาติ นีลาทิเภทา รูปธมฺมา จ มนสา มนุญฺญา ปิยรูปา สํวิชฺชนฺติ, อิทญฺจ สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส สภาวทสฺสนตฺถํฯ เอวํ ‘‘รูปา จ มนาปา อุเปกฺขาเวทนิยา’’ติ เอตฺถาปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ จกฺขุวิญฺญาณ…เป.… ผสฺสนฺติ วุตฺตํฯ อุปนิสฺสยโกฏิยา หิ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺโส สุขเวทนีโย, น สหชาตโกฏิยาฯ เตนาห – ‘‘เอกํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ชวนวเสน สุขเวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘สํวิชฺชติ โข, คหปติ, โสตธาตู’’ติ อาคเตสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุฯ

เตวีสติ ธาตุโย กถิตา ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน วิภชฺชคหเณนฯ วตฺถุนิสฺสิตนฺติ หทยวตฺถุนิสฺสิตํฯ ปญฺจทฺวาเร วีสติ, มโนทฺวาเร ติสฺโส เอวํ เตวีสติฯ

โฆสิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. หาลิทฺทิกานิสุตฺตาทิวณฺณนา

[130-131] ตํ อิตฺเถตนฺติ จกฺขุนา ยํ รูปํ ทิฏฺฐํ, ตํ อิตฺถนฺติ อตฺโถฯ ตํ สุขเวทนิยนฺติ ตํ สุขเวทนาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจยภูตํ จกฺขุวิญฺญาณญฺเจว, โย จ ยถารหํ อุปนิสฺสยโกฏิยา วา, อนนฺตโร เจ อนนฺตรโกฏิยา วา, สหชาโต เจ สมฺปยุตฺตโกฏิยา วา, สุขเวทนาย ปจฺจโย ผสฺโสฯ ตํ สุขเวทนิยญฺจ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนาติ โยชนาฯ เอส นโย สพฺพตฺถ สพฺเพสุ เสเสสุ สตฺตสุ วาเรสุฯ มโนธาตุเยว วา สมานาติ อภิธมฺมนเยนฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน สุญฺญตฏฺเฐน นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน จ มโนธาตุสมญฺญํ ลภเตวฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

หาลิทฺทิกานิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[132] เตปิ มาณวกาตฺเวว วุตฺตา, น พฺราหฺมณกุมารา เอวฯ เสเลยฺยกานีติ อญฺญมญฺญํ สิลิสฺสนลงฺฆนกีฬนานิฯ

อุปฏฺฐานวเสน อิภํ หรนฺตีติ อิพฺภา, หตฺถิโคปกาฯ เต ปน นิหีนกุฏุมฺพสฺส โภคฺคํ อุปาทาย คหปติภาวํ อุปาทาย ‘‘คหปติกา’’ติปิ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘คหปติกา’’ติฯ กณฺหาติ กณฺหาภิชาติกาฯ รฏฺฐํ ภรนฺตีติ ยสฺมิํ รฏฺเฐ วสนฺติ, ตสฺส รฏฺฐสฺส พลิํ ภรเณน, อตฺตโน วา กุฏุมฺพสฺส ภรเณน ภรตาฯ ปริยายนฺตาติ ปริโต สํจรนฺตา กีฬนฺติฯ

สีลเชฏฺฐกาติ สีลปฺปธานาฯ เย ปุราณํ สรนฺติ, เต สีลุตฺตมา อเหสุํฯ ทฺวารานิ จกฺขาทิทฺวารานิฯ

อปกฺกมิตฺวา อเปตา วิรหิตา หุตฺวาฯ วิสมานีติ วิคตสมานิ ทุจฺจริตสภาวานิฯ นานาวิธทณฺฑา นานาวิธทณฺฑนิปาตาฯ

อนาหารกาติ กิญฺจิ อภุญฺชนกาฯ ปงฺโก วิย ปงฺโก, มลํฯ ทนฺตปงฺโก ปุริมปทโลเปน ปงฺโกติ วุตฺโตติ ‘‘ปงฺโก นาม ทนฺตมล’’นฺติ วุตฺตํฯ อเชหิ กาตพฺพกานํ อโกเปตฺวา กรณํ สมาทานวเสน วตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ โกหญฺญํ นาม อตฺตนิ วิชฺชมานโทสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อสนฺตคุณปกาสนาติ อาห – ‘‘ปฏิจฺฉนฺน…เป.… โกหญฺญญฺเจวา’’ติฯ ปริกฺขารภณฺฑกวณฺณาติ ปริกฺขารภณฺฑา กปฺปกาติฯ เต จ โข อตฺตโน ชีวิกตฺถาย อามิสกิญฺชกฺขสฺส อตฺตนิพนฺธนตฺถาย อโมจนตฺถาย กตาฯ

อขิลนฺติ เจโตขิลรหิตํ พฺรหฺมวิหารวเสนฯ เตนาห ‘‘มุทุ อถทฺธ’’นฺติฯ

อธิมุตฺโตติ อภิรติวเสน ยุตฺตปยุตฺโตฯ ปริตฺตจิตฺโตติ ปริโต ขณฺฑิตจิตฺโตฯ อปฺปมาณจิตฺโตติ เอตฺถ ‘‘โก อย’’นฺติ ปฏิกฺขิตุํ สกฺกุเณยฺยจิตฺโตฯ

โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา

[133] พฺราหฺมณิํ ธมฺมสวนาย โจเทนฺโต มาณวโก ‘‘ยคฺเฆ’’ติ อโวจฯ เตนาห ‘‘ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโต’’ติฯ

เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

คหปติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เทวทหวคฺโค

1. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[134] มนํ รมยนฺตาติ อาปาถคตา มนสฺส รมณวเสน ปิยายิตพฺพตาวเสน ปวตฺตนฺตาฯ

2. ขณสุตฺตวณฺณนา

[135] ฉผสฺสายตนิกาติ ฉหิ ผสฺสายตเนหิ อนิฏฺฐสํเวทนิยาฯ ฉทฺวารผสฺสปฏิวิญฺญตฺตีติ ฉหิปิ ทฺวาเรหิ อารมฺมณสฺส ปฏิสํเวทนา โหติเยว สพฺพโส ทุกฺขานุภวนตฺถํฯ ตาวติํสปุรนฺติ สุทสฺสนมหานครํฯ อภาโว นาม นตฺถิ สพฺพถา สุขานุภวนโตฯ นิรเยติ อิมินา ทุคฺคติ ภวสามญฺเญน อิตราปายาปิ คหิตา เอวฯ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสิตุํ น สกฺกาติ อิมินา ปน สพฺเพสมฺปิ อจฺฉินฺทิกฏฺฐานานํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเมวาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก เอวฯ อปาโยปิ ปญฺญายติ อปายทุกฺขสทิสสฺส ทุกฺขสฺส กทาจิ ปฏิสํเวทนโตฯ สคฺโคปิ ปญฺญายติ เทวโภคสทิสสมฺปตฺติยา กทาจิ ปฏิลภิตพฺพโตฯ

อยํ กมฺมภูมีติ อยํ มนุสฺสโลโก ปุริสถามกรณาย กมฺมภูมิ นาม ตาสํ โยคฺยฏฺฐานภาวโตฯ ตตฺถ ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ มคฺคภาวนา’’ติ อาหฯ ฐานานีติ การณานิฯ สํเวชนิยานีติ สํเวคชนนานิ พหูนิ ชาติอาทีนิฯ ตถา หิ ชาติ, ชรา, พฺยาธิ, มรณํ, อปายภวํ, ตตฺถปิ นิรยูปปตฺติเหตุกํ, ติรจฺฉานุปปตฺติเหตุกํ, อสูรกายูปปตฺติเหตุกํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกนฺติ พหูนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สํเวคชาโต สญฺชาตสํเวโค โยนิโส ปธานมนุยุญฺชสฺสุฯ สํเวคาติ สํเวคมาปชฺชสฺสุฯ

ขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา

[136] สมฺมุทิตา สมฺโมทปฺปตฺตา, ปโมทิตา สญฺชาตปโมทาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขวนฺโต สญฺชาตทุกฺขาฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขิตา’’ติฯ สุขํ เอตสฺส อตฺถีติ สุโข, สุขีฯ เตนาห ‘‘สุขิโต’’ติฯ ยตฺตกา รูปาทโย ธมฺมา โลเก อตฺถีติ วุจฺจติฯ ปสฺสนฺตานนฺติ สจฺจปฏิเวเธน สมฺมเทว ปสฺสนฺตานํฯ ‘‘ปจฺจนีกํ โหตี’’ติ วตฺวา ตํ ปจฺจนีกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภาติ ‘‘อาหู’’ติปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘สุขํ ทิฏฺฐมริเยภิ…เป.… ตทริยา สุขโต วิทู’’ติ จ วุตฺตํฯ สพฺพเมตํ นิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ นิพฺพานเมว หิ เอกนฺตโต สุขํ นามฯ

ปญฺจนวุติปาสณฺฑิโน เตสญฺจ ปาสณฺฑิภาโว ปปญฺจสูทนิฏฺฐกถายํ ปกาสิโต เอวฯ กิเลสนีวรเณน นิวุตานนฺติ กิเลสขนฺธา กิเลสนีวรณํ, เตน นิวาริตานํฯ นิพฺพานทสฺสนํ นาม อริยมคฺโค, เตน ตสฺส ปฏิวิชฺฌนญฺจ กาฬเมฆอวจฺฉาทิตํ วิย จนฺทมณฺฑลํฯ

ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อสุภภาวปริจฺฉินฺทเนน สมฺมาวิญฺญาณทสฺสเนน จ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ มคฺคธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺสฯ

อนุปนฺเนหีติ อนุ อนุ อวิหาย ปฏิปนฺเนหิฯ โก นุ อญฺโญ ชานิตุํ อรหติ, อญฺโญ น ชานาตีติ ทสฺเสติฯ

ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-12. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-145] สุทฺธิกํ กตฺวา คาถาพนฺธเนน วินา เกวลํ จุณฺณิยปทวเสเนวฯ ตถา ตถาติ อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ จ อายตนานิ อนิจฺจลกฺขเณน ทุกฺขานตฺตลกฺขเณหิ จ โยเชตฺวา ทสฺสนวเสนฯ

ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เทวทหวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. นวปุราณวคฺโค